کمتر کسی دیگر در ایران حاضر است در رشته‌هایی درس بخواند که جمهوری اسلامی از این رشته‌ها برای توسعه برنامه‌های نظامی، موشکی و هسته‌ای سوء‌استفاده می‌کند. مرکز پژوهشهای مجلس در تازه‌ترین تحقیقات خود سراغ این رشته‌های پایه در دانشگاه‌ها و مراکز علمی رفته و آخرین وضعیت آنها با قوانین و برنامه‌های ابلاغی را مورد بررسی قرار داده است.
***
علوم پایه منشاء و زمینه‌ساز پیشرفت در دیگر زمینه‌های علمی است و هرگونه پیشرفت در فناوری‌ها بدون رشد و توسعه در علوم پایه امكان‌پذیر نیست. علوم پایه به درک اساسی از پدیده‌های طبیعی و فرایندهایی كه منابع طبیعی در آنها دگرگون می‌شوند، می‌پردازد.
برخی مطالعات نشان می‌دهد، بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، فناوری اطلاعات، مواد جدید، هوافضا و هسته‌ای به عنوان علوم راهبردی جهان از علوم پایه ناشی می‌شوند و در واقع این علوم پایه هستند که به حل مشکلات فراروی بشر کمک می‌کنند؛ چرا که این علوم از طبیعت ناشی می‌شوند و کشف رازهای طبیعت به معنای کشف علم و فناوری است.
نانوفیزیک، فیزیک، مهندسی اپتیک و لیزر و مهندسی هسته‌ای از جمله رشته‌هایی در «علوم پایه» هستند که گزارش‌های رسمی می‌گوید، شمار دانشجویان آنها در دانشگاه‌ها به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته است.
علوم پایه به دلیل اهمیت فراوانی که برای مقام‌های جمهوری اسلامی دارد، در اسناد بالادستی بارها مورد توجه قرار گرفته است. این علوم در نقشه جامع علمی جمهوری اسلامی در جایگاه اولویت‌های سطح «الف» تعریف شده‌اند.
در سیاست‌های کلی برنامه ششم توسعه كشور نیز توسعه علوم پایه و تحقیقات بنیادی به شدت مورد توجه قرار گرفته به طوری که از هفت حکم ابلاغی برنامه ششم توسعه در امور علم و فناوری و نوآوری، یك حكم به گروه علوم پایه اختصاص داشته است.
مقام‌های جمهوری اسلامی طی چهار دهه گذشته دست‌کم ۹ قانون و سند و حکم در ارتباط با گسترش علوم پایه تدوین و وضع و ابلاغ کرده‌اند که قانون برنامه چهارم توسعه از جمله آنهاست.
در این قانون «تحقیقات بنیادی» به عنوان امری حاکمیتی معرفی شده است. امور حاکمیتی، آن دسته از اموری است كه تحقق آن موجب اقتدار و حاکمیت جمهوری اسلامی می‌شود. موضوعی که روحانیون حاکم بر ایران آن را از طریق توسعه علوم پایه مرتبط با برنامه نظامی، موشکی و فضایی و هسته‌ای دنبال می‌کنند.
همین تاکید و اهمیت است که منجر به وضع و ابلاغ قوانین و اسناد سیاستی، احكام و راهبردهای متعدد در جهت حمایت، سازماندهی و راهبری علوم پایه و تحقیقات بنیادی در ایران شده است.
مرکز پژوهشهای مجلس در تازه‌ترین تحقیقات خود سراغ این رشته‌های علوم پایه در دانشگاه‌ها و مراکز علمی رفته و آخرین وضعیت آنها با قوانین و برنامه‌های ابلاغی را مورد بررسی قرار داده است.
این مرکز در ابتدای گزارش خود به صراحت نوشته است: «اگر پیشرفتی در فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای، علوم پزشکی، سلول‌های بنیادی، صنعت هوافضا، نانو فناوری در کشور حاصل شده، همه مرهون توسعه و رشد علوم پایه بوده است.»
ضعف در احکام و قوانین ابلاغی
ضمانت اجرایی پایین بسیاری از قوانین و سلیقه و جزیره‌ای عمل کردن به قوانین از جمله آسیب‌ها و بیماری‌های مزمن سیستم اداری و سیاست‌گذاری و اجرایی در جمهوری اسلامی است.
اجرای قوانین و احکام مرتبط با توسعه و گسترش رشته‌های علوم پایه هم از این امر مستثنی نیست و به اعتراف مرکز پژوهشهای مجلس اجرای قوانین در این حوزه با پیچ و خم‌های بسیاری دست به گریبان است.
مشخص نبودن ساز و کارهای حمایتی
یکی از دلایل عدم تحقق اهداف و مقاصد اسناد بالادستی اجرایی و برخی برنامه‌ها، احکام غیرشفاف و نبود شاخص‌ها و معیارهای دقیق ارزیابی است.
بررسی و تحلیل روند نحوه نگارش متون اسناد و قوانین مرتبط با علوم پایه حاکی از عدم تكامل نحوه نگارش این اسناد است و از كلی‌گویی به سوی کلی‌گویی امتداد پیدا کرده است. به عبارت دیگر متن احكام و راهبردها بسیار كلی، فاقد جهت‌دهی مشخص و فاقد معیار ارزیابی است.
قانون بدون پیوست روشن
بررسی نشان می‌دهد پس از گذشت سال‌ها از تصویب اسناد مرتبط با علوم پایه، راهبردهای مندرج در این اسناد بدون پیوست قانونی باقی مانده و اجرای آنها به فراموشی سپرده شده است.
قوانین کهنه و به روز نشده
بررسی این اسناد همچنین نشان می‌دهد اسناد مهم از جمله نقشه جامع علمی کشور پس از گذشت ۱۱ سال به‌روزرسانی نشده است و تبع این موضوع، راهبردهای مرتبط با علوم پایه نیز به‌روز نشده‌اند.
ظهور رشته‌های علمی جدید و بیکاری گسترده دانش‌آموختگان علوم پایه و همچنین کاهش تمایل داوطلبان به سمت رشته‌های علوم پایه به خصوص طی سال‌های اخیر از تحولاتی است كه اسناد و قوانین كمتر به آنها پرداخته‌اند.
پیوند ضعیف احكام و سیاست‌های اجرایی
یكی از چالش‌های موجود در اسناد اجرایی ذكر راهبردهایی متعدد، بدون تعیین اولویت و بدون تعیین مجری است. موضوعی كه در حوزه علوم پایه در اسناد اجرایی نیز به خوبی مشاهده می‌شود.
وزارت علوم، بهداشت، بنیاد ملی نخبگان و شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری دستگاه‌های اجرایی اصلی در حوزه علوم پایه هستند. در سطحی دیگر دانشگاه پیام نور، آزاد و دانشگاه‌های غیرانتفاعی نیز دیگر مجریان فعال در این حوزه هستند. با این همه در همه اسناد بالادستی وظایف هر یک از این نهاد‌ها به عنوان ذی‌نفعان اصلی به صورت شفاف مشخص نشده است.
فقدان ضمانت اجرایی
به نوشته مرکز پژوهشهای مجلس بررسی مصوبات قانونی در حوزه علوم پایه به خصوص حكم بند قانون برنامه ششم توسعه ناظر به افزایش تعداد كمی دانشجویان علوم پایه نشان می‌دهد كه دولت هرگز ردیف بودجه‌ای مستقل برای كمک به تحقق این بند در نظر نگرفته است.
عملكرد دولت در شاخص‌های مرتبط علوم پایه
مقایسه هدفگذاری برنامه ششم توسعه در خصوص شاخص تعداد دانشجویان علوم پایه همچنین تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی علوم پایه با عملكرد دولت در این زمینه نشان از ضعف عملکردی دولت در تحقق اهداف در این زمینه دارد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد دولت در جذب دانشجویان علوم پایه براساس قانون برنامه ششم توسعه موفق عمل نکرده است.
با وجود تاکید قوانین و اسناد بالادستی در حوزه علوم پایه، رشد تعداد دانشجویان علوم‌‌پایه متناسب با هدفگذاری صورت گرفته در قانون برنامه ششم توسعه نبوده است و از آن فاصله بسیاری دارد.
به نوشته این مرکز عملکرد برنامه در خصوص تعداد دانشجویان کارشناسی حدود ۵۰ درصد و در مورد دانشجویان تحصیلات تکمیلی نزدیک به ۶۰ درصد با هدفگذاری قانون برنامه ششم فاصله دارد.
علاوه بر این سهم هزینه‌کرد دولت در پژوهشهای پایه‌‌ای در مقایسه با سایر حوزه‌های پژوهشی از نسبت ۲۶ درصد در سال ۱۳۹۵ به حدود ۲۰ درصد در سال ۱۴۰۰ کاهش یافته است.
مرکز پژوهشهای مجلس براساس آمار بالا نوشته که كاهش داوطلبان برای تحصیل در رشته‌های علوم پایه به یکی از چالش‌های جدی در ایران تبدیل شده است.
آمار منتشر شده از سوی سازمان سنجش آموزش كشور هم نشان می‌دهد در سال‌های اخیر تعداد داوطلبان گروه ریاضی با كاهش شدیدی مواجه شده است.
آمار‌ها همچنین می‌گوید در آزمون سراسری سال ۱۳۹۹ فقط ۱۱ درصد داوطلبان در گروه ریاضی ثبت‌نام کرده بودند؛ در حالی که این آمار در سال ۱۳۹۰ حدود ۲۵ درصد بود.
مرکز پژوهشهای مجلس نوشته این آمار نشان می‌دهد که «استعدادهای برتر نظام آموزش عمومی، گرایش کمتری به سمت تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی و علوم پایه دارند.»
این مرکز یکی از دلایل عمده کاهش داوطلبان تحصیل در رشته‌های علوم پایه را بیکاری گسترده در این گروه علمی اعلام کرده است.
عملكرد دولت در آموزش گروه علوم پایه
وضعیت آموزش دروس مرتبط با علوم پایه در دوره آموزش عمومی: در آزمون تیمز (Thames) كه سطح پیشرفت در آموزش و یادگیری ریاضیات و علوم در پایه‌های چهارم و هشتم را هر چهار سال یک‌بار اندازه‌گیری می‌كند، وضعیت ایران مناسب نیست.
در سال ۲۰۱۹ دانش‌آموزان ایرانی در آزمون دروس ریاضی و علوم پایه چهارم با كسب نمرات ۴۴۳ و ۴۴۱ كه هر دو زیر نقطه مركزی مقیاس تیمز (۵۰۰) بوده به ترتیب رتبه‌های ۵۰ و ۴۸ را بین ۵۸ كشور كسب كرده‌اند.
مرکز پژوهشهای مجلس اضافه کرده که «وضعیت دانش‌آموزان ایرانی در المپیادهای جهانی نیز گویای این واقعیت است كه در دوره آموزش عمومی با افت شدید كیفیت در دروس مرتبط با علوم پایه مواجه هستیم.»
سایر نتایج و یافته‌ها چه می‌گوید؟
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که تعداد دانش‌آموزان علوم ریاضی و فیزیک در ایران افت فاحشی داشته است.
درصد دانش آموزان رشته ریاضی و فیزیک، به کل دانش‌آموزان نظری در سال تحصیلی ٩٧-٩۶ عددی معادل ۱۵.۳ درصد بوده است.
گزارش‌ها حکایت از آن دارد که این روند کاهشی به شکلی است که در سال‌های اخیر به ویژه از سال تحصیلی ٩٢-٩١ به بعد، تعداد علاقه‌مندان به رشته ریاضی و فیزیک در حال کاهش است و این تعداد در مقابل برای رشته علوم تجربی با هدف ورود به رشته‌های پزشکی در حال افزایش است و با ادامه این روند ممکن است فقط پنج درصد دانش‌آموزان و یا حتی کمتر، رشته ریاضی و فیزیک را برای ادامه تحصیل انتخاب کنند.
بررسی تعداد شرکت‌کنندگان گروه آزمایشی ریاضی و فنی کنکور سراسری طی سال‌های ٨٠ تا ٩۶ به حدی کاهش یافته است که این رقم در سال ٩۶ کمتر از نصف آن در سال ٨٠ بوده است و از تعداد ۳۶۸ هزار نفر شرکت‌کننده در سال ۸۰ (۳۰ درصد کل شرکت‌کنندگان کنکور سال ۸۰) به ۱۳۷ هزار نفر در سال ۹۶ (۱۶.۷ درصد کل شرکت‌کنندگان کنکور سال ۹۶) رسیده است.
آمار موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی هم نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۹۷-۹۶ تعداد دانشجویان کل کشور سه میلیون و ۶۱۶ هزار نفر بوده که از این تعداد شش درصد به گروه علوم پایه اختصاص دارد که نشان می‌دهد میزان دانشجویان این گروه باز هم کاهش یافته است.
