دولت «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری ایالات متحده در آخرین هفته‌های حضور در کاخ سفید می‌خواهد دستاوردی قابل توجه در خاورمیانه را به نام خود ثبت کند. به نظر می‌رسد خواسته اصلی ترامپ مبنی بر عادی‌سازی روابط عربستان و اسرائیل تا پایان دولت او محقق نخواهد شد و بر همین اساس پایان‌دادن به تنش میان عربستان و قطر در دستور کار ترامپ قرار گرفته است.
عربستان در سال 2017 با همراهی امارات متحده عربی، بحرین و مصر با ادعای «حمایت حکومت قطر از گروه‌های تروریستی از جمله اخوان‌المسلمین و نزدیکی به ایران» اقدام به تحریم و محاصره دریایی، زمینی و هوایی قطر کردند. ریاض امیدوار بود بتواند ایالات متحده را هم در این تحریم‌ها با خود همراه کند اما موفق نشد واشنگتن را از یکی از نزدیک‌ترین متحدان نظامی خود در خاورمیانه دور کند.
عربستان برای پایان تحریم و محاصره قطر، 13 شرط را تعیین کرده بود اما قطر این ادعاها و خواسته‌ها را رد و کشورهای محاصره‌کننده را به نقض حاکمیت ملی خود متهم کرد.
بر اساس گزارش رسانه‌ها «جرد کوشنر»، مشاور ارشد کاخ سفید و داماد ترامپ قرار است در روزهای آینده برای مذاکره با هدف حل این اختلاف‌ها بین کشورهای همسایه خلیج فارس، به عربستان و قطر سفر کند. رویترز به نقل از مقام‌های دولت ترامپ خبر داده که کوشنر قرار است در روزهای آینده با «محمد بن‌سلمان» ولیعهد عربستان سعودی در شهر «نئوم»، همان شهری که اخیرا دیدار پنهانی «بنیامین نتانیاهو» نخست‌وزیر اسرائیل و بن‌سلمان برگزار شد، دیدار کند. دیدار کوشنر با شیخ «تمیم بن‌حمد آل‌ثانی»، امیر قطر نیز در دوحه انجام خواهد شد.
راه‌حلی برای نخستین اولویت
رابرت اوبرین، مشاور امنیت ملی ایالات متحده، در اوایل ماه نوامبر و در نشست مجازی با اشاره به تنش میان عربستان و قطر گفته بود که «حل بحران خلیج فارس برای دولت ترامپ یک اولویت است و امیدواریم تا قبل از تغییر دولت در بیستم ژانویه 2021، گشایشی در این زمینه حاصل شود».
«سیگورد نووبوئر»، نویسنده کتاب «خلیج فارس و اسرائیل» و کارشناس تحولات خاورمیانه، به الجزیره می‌گوید: «به نظر می‌رسد زمان پایان تنش میان عربستان و قطر فرا رسیده است. البته هنوز مشخص نیست تا قبل از پایان دولت ترامپ این اتفاق رخ خواهد داد یا دولت «جو بایدن» رئیس‌جمهوری بعدی ایالات متحده باید در کاخ سفید مستقر شود. اما آنچه مشخص است، این است که نه‌تنها ایالات متحده، بلکه ریاض و دوحه نیز می‌خواهند این تنش به پایان برسد. واقعیت این است که عربستان نتوانست در این سه سال به خواسته‌هایی که برای تحریم و محاصره قطر داشت، دست پیدا کند. در این مدت قطر رابطه خود با واشنگتن را مستحکم‌تر کرد و از سوی دیگر ترکیه نیز مناسبات اقتصادی خود را با دوحه گسترش داد تا تحریم‌های اعمال‌شده از سوی عربستان و متحدانش، تأثیری حداقلی بر اقتصاد قطر داشته باشد».
ماه گذشته یک مقام ارشد حکومت عربستان سعودی با اشاره به اینکه ریاض «متعهد به یافتن راه‌حل» برای پایان تنش با قطر است، از پیشرفت در تلاش‌ها برای حل اختلاف بیش از سه‌ساله خبر داد.
شاهزاده «فیصل بن‌فرحان»، وزیر خارجه عربستان نیز می‌گوید: «ما همچنان مایل به تعامل با برادران قطری خود هستیم و امیدواریم كه آنها نیز به این تعامل پایبند باشند. نکته اساسی این است که ما باید نگرانی‌های قانونی چهارجانبه (عربستان، بحرین، امارات و مصر) امنیتی را با قطری‌ها مطرح کنیم. به نظرم راه‌حلی برای این نگرانی‌ها وجود دارد».
در طرف مقابل هم شیخ «محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی»، وزیر خارجه قطر، در اوایل ماه نوامبر گفته بود هیچ برنده‌ای در بحران خلیج فارس وجود ندارد و دوحه امیدوار است این بن‌بست هر‌چه زودتر خاتمه یابد.
جرد کوشنر هفته گذشته در کاخ سفید با شیخ «احمد ناصر آل‌محمد الصباح»، وزیر خارجه کویت دیدار کرد. کویت در تلاش برای حل شکاف سه‌ساله بین قطر و عربستان نقشی کلیدی ایفا می‌کند. رویترز و آکسیوس گزارش داده‌اند که «آوی برکوویتز» و «برایان هوک» فرستادگان ایالات متحده در امور خاورمیانه و نیز «آدام بوهلر» مدیر اجرائی شرکت مالی توسعه بین‌المللی ایالات متحده از جمله همراهان کوشنر در این سفر خواهند بود.
کوشنر و تیم او از ماه آگوست به مذاکره با کشورهای عربی برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل کمک کرده‌اند و تاکنون امارات، بحرین و سودان کشورهایی از جهان عرب بودند که با عادی‌سازی رابطه با اسرائیل موافقت کرده‌اند. رسانه‌های آمریکایی گزارش دادند که مقام‌های دولت ترامپ می‌خواهند پیش از روی‌کارآمدن جو بایدن، رئیس‌جمهور منتخب ایالات متحده، تعداد بیشتری از کشورهای عربی را برای عادی‌سازی رابطه با اسرائیل متقاعد کنند.
نگرانی از ایران
مذاکرات پیش‌روی کوشنر در قطر و عربستان تنها محدود به بهبود رابطه میان این دو کشور نمی‌شود و موضوعات دیگری هم در مذاکرات مطرح خواهد شد. نگرانی از نفوذ منطقه‌ای ایران پس از روی‌کارآمدن جو بایدن و رویکرد احتمالی نه‌چندان سخت‌گیرانه دولت دموکرات او در قبال تهران یکی دیگر از نگرانی‌های کشورهای منطقه است.
سفر کوشنر به منطقه چند روز پس از ترور «محسن فخری‌زاده»، مقام ارشد هسته‌ای ایران در نزدیکی تهران صورت می‌گیرد. چند روز قبل از این ترور، بنیامین نتانیاهو به عربستان سعودی سفر کرد و به طور پنهانی و در حضور «مایک پمپئو» وزیر خارجه ایالات متحده با محمد بن‌سلمان دیدار کرده بود. وزیر خارجه عربستان انجام چنین دیداری را تکذیب کرده اما رسانه‌ها و مقام‌های اسرائیلی سفر نتانیاهو به عربستان و دیدار با بن‌سلمان را تأیید کرده‌اند.
یکی از انگیزه‌های نشست اخیر نتانیاهو و بن‌سلمان را باید در نگرانی مقام‌های ارشد عربستان و اسرائیل از افزایش نفوذ ایران در منطقه پس از روی‌کارآمدن جو بایدن جست‌وجو کرد. درباره جزئیات مذاکرات نتانیاهو، بن‌سلمان و پمپئو اطلاعات دقیقی در دست نیست و رسانه‌ها به گمانه‌زنی پرداخته‌اند. یکی از گزارش‌های منتشرشده دراینباره که «میدل‌ایست‌آی» منتشر کرده به بحث درباره اقدام نظامی علیه ایران می‌پردازد و در آن به این نکته اشاره شده که محمد بن‌سلمان با انجام چنین اقدامی مخالفت کرده است.
با این حال بن‌سلمان و نتانیاهو نگرانی مشترکی درباره احتمال تکرار سیاست‌های دولت «باراک اوباما» رئیس‌جمهور سابق آمریکا در قبال ایران، با ورود بایدن به کاخ سفید دارند و این احتمال مطرح شده که شاید عربستان و اسرائیل با همراهی ایالات متحده و تا قبل از پایان دولت ترامپ، تا حد امکان به قابلیت‌های هسته‌ای و موشکی ایران ضربه وارد کنند. بایدن گفته است اگر تهران از توافق هسته‌ای سال 2015 پیروی کند و به تعهدات قبلی خود بازگردد، ایالات متحده نیز به برجام بازخواهد گشت. دونالد ترامپ سال 2018 از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد و پس از آن تحریم‌های خود علیه تهران را دوباره فعال کرد.
عادی‌سازی روابط شاید در دوران بایدن
روزنامه آمریکایی وال‌استریت‌ژورنال در گزارشی می‌نویسد شاهزاده محمد بن‌سلمان درپی انتخاب جو بایدن به ریاست‌جمهوری آمریکا، برنامه عادی‌سازی روابط کشورش با اسرائیل را به تعویق انداخت تا نخست روابط ریاض را با دولت جدید ایالات متحده تحکیم کند. به نوشته این روزنامه، شاهزاده بن‌سلمان «حالا که می‌تواند برای استحکام روابطش با رئیس‌جمهوری جدید آمریکا صبر کند، ترجیح می‌دهد فعلا گامی برندارد». این روزنامه آمریکایی به نقل از یکی از مشاوران نزدیک به ولیعهد می‌نویسد شاهزاده سلمان امیدوار است «پیوندهای میان دولت بایدن و ریاض، از جایگاه محکم‌تری آغاز خواهد شد». این در حالی است که خبرگزاری رویترز نیز جمعه گذشته در گزارشی نوشت دلیل دیگری که عربستان سعودی در عادی‌سازی روابط با اسرائیل شتاب نکرده، این است که ملک سلمان بدون تأسیس دولتی فلسطینی، مخالف عادی‌سازی است. وزیر امور خارجه عربستان سعودی نیز شنبه گذشته در مصاحبه با خبرگزاری رویترز گفت که ریاض مدت‌هاست از عادی‌سازی روابط با اسرائیل حمایت می‌کند، اما یک کار بسیار مهم قبل از آن باید انجام شود و آن حصول یک توافق صلح کامل و دائمی بین اسرائیل و فلسطینی‌ها است. شاهزاده فیصل بن‌فرحان با بیان اینکه موضع ریاض در مورد عادی‌سازی روابط با اسرائیل تغییری نکرده و روشن است، گفت: «ما مدت‌هاست که از این امر حمایت می‌کنیم، چون ما نویسنده ابتکار صلح عرب ۲۰۰۲ هستیم که عادی‌سازی کامل روابط با اسرائیل در آن مطرح شده است». «محمد السلمی»، نویسنده عرب دراینباره می‌گوید که ریاض توانایی این را دارد که از منافع خود به‌درستی دفاع کرده و روابط خوبی با دولت آینده آمریکا برقرار کند، هم‌چنان‌که با اکثریت دولت‌های پیشین آمریکا بر قرار کرده بود. با وجود این، انتظار نداریم که تحول بزرگی در روابط عربستان-آمریکا پدید آید اما با در نظر داشت اینکه مدت زمان دولت بایدن محدود به یک دوره چهارساله است که در این دوره کلا مشغول به مسائل داخلی و پیامدهای بحران کرونا و تلاش برای ترمیم روابط آمریکا با متحدان اروپایی‌اش خواهد بود.
